Sukcesja przedsiębiorstwa osoby fizycznej

Czy dzięki nowym przepisom zmiana pokoleniowa w przedsiębiorstwach będzie prostsza, a  potencjał gospodarczy firm będzie mógł się w pełni rozwijać?

Uchwalona przez Sejm  ustawa o zarządzie sukcesyjnym reguluje zasady tymczasowego funkcjonowania przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy, będącego osobą fizyczną, prowadzącego we własnym imieniu działalność gospodarczą.

Celem ustawy jest zapewnienie niezwłocznej i płynnej  kontynuacji działalności przedsiębiorstwa w sytuacji śmierci przedsiębiorcy. Ustawa ma zastosowanie także do spółek cywilnych.

Do tej pory sukcesja przedsiębiorstwa osoby fizycznej napotykała  na szereg barier prawnych. Dziedziczeniu podlegają jedynie składniki majątkowe wchodzące w skład przedsiębiorstwa. Wygasały więc stosunki prawne z kontrahentami, bankami, pracownikami, jak również decyzje administracyjne np. licencje, koncesje, a pomoc publiczna podlegała zwrotowi. Następcy prawni zmarłego przedsiębiorcy  musieli oczekiwać na przejęcie majątku w procesie spadkowym, często spornym i długotrwałym. Tymczasem, jednoosobowa działalność gospodarcza to bardzo popularna forma prowadzenia biznesu w Polsce. Brak regulacji w zakresie sukcesji tych firm był problematyczny, zwłaszcza dla firm rodzinnych. W uzasadnieniu do projektu ustawy czytamy, że „przedsiębiorstwo należy  postrzegać jako dobro prawne, mające nie tylko wartość majątkową i gospodarczą, ale także społeczną.” Ustawa stanowi część pakietu „100 zmian dla firm – Pakiet ułatwień dla przedsiębiorców”.

Nowe przepisy wprowadzają do polskiego  systemu prawa instytucje zarządu sukcesyjnego i przewidują możliwość ustanowienia zarządcy sukcesyjnego przez samego przedsiębiorcę za życia  albo przez spadkobierców lub małżonka przedsiębiorcy w terminie 2 miesięcy od jego śmierci. W przypadku ustanawiania zarządcy przez spadkobierców wymagana jest zgoda osób, którym łącznie przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku większy niż  85/100. Zarządcą sukcesyjnym może być wyłącznie osoba fizyczna, niezależnie od pokrewieństwa z przedsiębiorcą czy posiadania szczególnych kwalifikacji. Zarząd może być sprawowany tylko jednoosobowo, także za pośrednictwem pełnomocnika. Ustanowienie zarządu sukcesyjnego wymaga  powołania zarządcy w formie pisemnej oraz wpisu do CIDG.

Zarządca będzie sprawować pieczę nad przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy do czasu jego przejęcia przez spadkobierców,  nie dłużej jednak niż przez okres dwóch lat od dnia śmierci przedsiębiorcy, z ważnych przyczyn i za zgodą sądu przez okres pięciu lat.  Ustawa przyznaje zarządcy szeroki zakres uprawnień. Zakłada się bowiem, że funkcję zarządcy sukcesyjnego pełnić będzie najczęściej osoba zaufana dla przedsiębiorcy. Czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu  mogą być jednak dokonywane przez zarządcę tylko za zgodą wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa, a w razie braku takiej zgody – za zezwoleniem sądu. Ustawa nie zawiera katalogu takich czynności, przy czym przyjąć należy, że  zarząd sukcesyjny to bieżące decyzje, bieżące zarządzanie przedsiębiorstwem. Zarządca działa w imieniu własnym, ale na rzecz i rachunek następców prawnych przedsiębiorcy. To oni ponoszą odpowiedzialność za zobowiązania związane z przedsiębiorstwem w spadku. Nie wyłącza to odpowiedzialności zarządcy  za wyrządzoną szkodę na zasadach ogólnych kodeksu cywilnego.

Ułatwieniem ma być to, że zarządca sukcesyjny będzie mógł posługiwać się numerem NIP zmarłego przedsiębiorcy oraz jego firmą, z dodaniem oznaczenia  „w spadku”, ale już bez odrębnej zgody spadkobierców.

Efektywne prowadzenia spraw przedsiębiorstwa  przez zarządcę wymagało wprowadzenia zasady kontynowania stosunków umownych po śmierci przedsiębiorcy. Gdy zarząd sukcesyjny zostanie ustanowiony z chwilą śmierci przedsiębiorcy stosunek umowny będzie trwał po śmierci przedsiębiorcy bez zmiany treści uprawnień i obowiązków stron. Pozwoli to m.in. na korzystanie ze środków na koncie bankowym wykorzystywanym w działalności gospodarczej.  Zabezpieczy interes drugiej strony umowy. Natomiast w  sytuacji, gdy przedsiębiorca nie powołał zarządcy sukcesyjnego, umowy mogą być potwierdzone przez zarządcę ze skutkiem od dnia śmierci przedsiębiorcy.

Nowe przepisy  przewidują regułę „sukcesji” także względem decyzji administracyjnych  w przypadku śmierci przedsiębiorcy, wobec którego zostały wydane. Zgodnie z  art. 38 ustawy zarządca sukcesyjny powinien zapewnić spełnienie wszystkich warunków do uzyskania tej decyzji, a następnie w terminie 3 miesięcy  od dnia ustanowienia zarządu złożyć wniosek o wydanie decyzji potwierdzającej możliwość jej wykonywania. Jeżeli zaś następcy prawni przedsiębiorcy będą chcieli wnieść przedsiębiorstwo w spadku do spółki, w tym do spółki osobowej, ustawa daje taką możliwość. Spółka stanie się właścicielem przedsiębiorstwa w spadku, dzięki czemu dopuszczalne będzie przeniesienie na nią np. koncesji, zezwoleń czy innych decyzji. Decyzje wygasają  z mocy prawa, jeżeli tak  w nich zastrzeżono lub z uwagi na ich osobisty charakter. To samo dotyczy  umów.

Zarządca sukcesyjny będzie wykonywał względem pracowników obowiązki pracodawcy. W przypadku, gdy zarządca ustanowiony został z chwilą śmierci przedsiębiorcy, przedsiębiorstwo zachowa pracowników i   umowy o pracę będą nadal obowiązywały. Jeżeli natomiast zarząd sukcesyjny zostanie ustanowiony później, umowy o pracę wygasną w ciągu 30 dni od dnia śmierci przedsiębiorcy, a pracownicy będą mieli prawo pierwszeństwa przyjęcia do pracy w razie ponownego zatrudniania w danym przedsiębiorstwie.  

Ustawa o zarządzie sukcesyjnym zapewnia także ciągłość rozliczeń podatkowych związanych z przedsiębiorstwem i korzystanie przez przedsiębiorstwo w spadku z majątkowych praw zmarłego przedsiębiorcy. Nie zakończą swojego bytu interpretacje podatkowe. Zwolnienie z podatku od spadku z tytułu  nabycia przedsiębiorstwa przez osoby, które będą je prowadziły będzie zaś  niezależne od pokrewieństwa ze zmarłym przedsiębiorcą.

Dotychczasowe przepisy przewidywały, że w przypadku śmierci zobowiązanego przedsiębiorcy postępowanie egzekucyjne podlegało zawieszeniu. Niejednokrotnie mogło to zdecydować o braku skuteczności egzekucji względem uprawnionego przedsiębiorcy.  Aktualnie, możliwe będzie wszczęcie, kontynuowanie egzekucji z majątku przedsiębiorstwa w spadku bądź podejmowanie określonych działania w stosunku do zarządcy sukcesyjnego.

Nowe regulacje prawne zapewniają więc możliwość zachowania ciągłości operacyjnej biznesu  w sytuacji  śmierci przedsiębiorcy. Niewielki procent przedsiębiorców  ma przygotowany plan na przyszłość swojego biznesu na wypadek sytuacji losowych. Niewielu korzysta z instytucji zapisu windykacyjnego.  Ustawa o zarządzie sukcesyjnym to propozycja pozwalająca na zabezpieczenie interesów swojej firmy jeszcze za życia przedsiębiorcy. Na świecie, istnieją już od dawna regulacje prawne w tym przedmiocie. W polskim prawie brakowało takich instrumentów prawa spadkowego, które odnosiłyby się do dziedziczenia przedsiębiorstw rodzinnych. Jeżeli rozwiązania proponowane przez ustawodawcę będą praktykowane, powinno to wpłynąć pozytywnie na zachowanie potencjału gospodarczego przedsiębiorstw i ich otoczenie, a w konsekwencji  na cały obrót gospodarczy. Aktualnie, rozważana jest jeszcze możliwość przekształcania po śmierci przedsiębiorcy  działalności prowadzonej jednoosobowo w spółkę prawa handlowego, co przy odpowiedniej regulacji organizacyjnej i podatkowej wydaje się być również rozsądnym pomysłem. 

Mec. Magdalena Goszczyńska